از تحولات تاریخی منطقه‌ یزد در دوره پیش از اسلام اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان به کشتار پیروان کیش مهرپرستی توسط اردشیر بابکان و به قدرت رسیدن مزدکیان در اواخر دوره ساسانیان که از مهم‌ترین حوادث تاریخی منطقه یزد است، اشاره کرد در عصر هخامنشیان و ساسانیان، برای جلوگیری از هجوم اقوام چادرنشین به یزد، ناگزیر به احداث دژها،راهدارخانه‌ها و چاپارخانه‌های متعدد اقدام نمودند که علاوه بر عملکرد نظامی و تجاری از آن‌ها به عنوان رباط و بارانداز کاروان‌ها نیز استفاده می‌شد. در این دوره زراعت، دامداری، نساجی و صنایع دستی در یزد رواج داشت و بازارهایی مناسب برای مبادله کالا نیز به وجود آمده بود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مراکز خرانق، ندوشن و عقدا اشاره کرد. از معروف‌ترین دژهای این دوره یزد می‌توان به ساغند، توران‌پشت، اشکذر، بهاباد، انارک و اردان اشاره کرد. همچنین می‌توان دژهای شهرهای میبد، فهرج، ابرقو، انار، هرات و مروست را نام برد.

شهر ایستاتیس که بنای آن را به اسکندر نسبت می‌دهند، در زمان هخامنشیان نیز وجود داشته است؛ ولی اسکندر، آن را به نام کثه تغییر داد- که در زبان یونانی به معنی زندان است - و محل نگهداری و اسارتگاه اسیران جنگی شد. شهر کثه در زمان ساسانیان نیز، آباد و پابرجا بوده است. شهر یزد در این دوره دارای سه قسمت کهنه دژ، شارستان و بیرون شهر (ربض) بوده است.